Hij was zó knap – vond hij vooral ook zelf – dat hij elke vrouw afwees als ‘niet goed genoeg’ en uiteindelijk verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld. Tikkeltje herkenbaar? Misschien komt dat omdat je de mythe van Narcissus al kent, maar misschien ook wel omdat deze beschrijving je aan iemand uit je omgeving doet denken.
Narcisme als modewoord
De term ‘narcist’ gebruiken we nog altijd voor mensen die zichzelf heel wat vinden – te pas en te onpas trouwens, terwijl narcisme wel degelijk een psychische stoornis is waar niet iedereen met een beetje overschot aan zelfvertrouwen automatisch voor kwalificeert.[1] Maar er is wel een reden waarom ‘narcist’ de laatste jaren een beetje een modewoord is geworden. Volgens klinisch psycholoog Jan Derksen, auteur van de boeken Het narcistisch ideaal en Zijn wij wel narcistisch genoeg? komt ‘echt’ narcisme daadwerkelijk steeds vaker voor, ook onder vrouwen.[2] En aangezien het bij deze stoornis vooral de omgeving is die er last van heeft, rijst de vraag: hoe ga je ermee om?
Wat is narcisme?
Narcisme is een officiële psychische diagnose. Het staat in de DSM-V, de “diagnosebijbel van de psychiatrie”,[3] omschreven als een persoonlijkheidsstoornis, gekenmerkt door “een patroon van grandiositeit, behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie.”[4]
We zijn allemaal een beetje narcistisch
De term ‘narcisme’ roept dus nogal wat negatieve associaties op, maar newsflash: iedereen is tot op zekere hoogte een beetje narcistisch. En dat is maar goed ook, want een gezonde dosis zelfvertrouwen, geloof in je eigen capaciteiten en trots op je prestaties is niet verkeerd. Veel psychologen zien narcisme dan ook als een spectrum.[5] En het wordt pas problematisch als narcistische trekken extreme vormen gaan aannemen. Bijvoorbeeld als de grootsheidsfantasieën serieus worden genomen, sprake is van een my way or the high way-houding, kritiek niet geaccepteerd wordt en manipulatief gedrag ontstaat.[6]
Drie soorten narcisme
De omschrijving van de DSM-V belicht overigens maar één vorm (of één kant) van narcisme. Volgens verschillende onderzoeken zijn er drie, die bij dezelfde persoon niet zelden in combinatie met elkaar voorkomen:[7]
- Openlijk, grandioos of vanzelfsprekend narcisme, gekenmerkt door graag in het middelpunt van de belangstelling willen staan en weinig oog hebben voor (de gevoelens van) anderen.
- Verborgen, kwetsbaar of waakzaam narcisme, gekenmerkt door schaamte, een grote gevoeligheid voor kritiek, de meningen van anderen en afwijzing.
- Agressief narcisme, gekenmerkt door een kwaadaardige houding, misbruik maken van anderen en antisociaal en agressief gedrag.
Hoe herken je narcisme?
Een narcist maakt een geweldige eerste indruk
Veel narcisten zijn sociaal, charmant, welbespraakt, zelfverzekerd en grappig. En ja, vaak ook knap en succesvol. Dat aantrekkelijke plaatje maakt dat narcisten vaak veel bedpartners en veel (kortdurende) relaties hebben.[8] Maar wie een relatie met een narcist heeft (of dat nu een liefdesrelatie, vriendschap of zakelijke relatie is) weet dat die leuke kanten al snel overschaduwd worden door een hoop negatieve eigenschappen.
Een narcist heeft een hoge dunk van zichzelf
Het succes, de prestaties en de talenten van een narcist? Yup, daar praat hij of zij zelf ook graag over. Dat is soms terecht, maar vaak ook niet, want narcisten hebben de neiging dat succes te overdrijven en vinden bovendien dat ze vanwege hun prestaties een voorkeursbehandeling verdienen. Tegelijkertijd zijn veel narcisten erg jaloers en beschuldigen ze er anderen juist van jaloers op hen te zijn.[9]
Een narcist kan slecht tegen kritiek
Narcisten zien zichzelf als superieur aan anderen. Toegeven een fout te hebben gemaakt of sorry zeggen? Ho, maar. En krijgt een narcist toch kritiek? Dan wordt hij of zij boos of doet juist onverschillig, alsof het niets uitmaakt. Sterker nog: het is in de ogen van de narcist vaak het gebrek aan inzicht van de ander dat tot de (onterechte) kritiek heeft geleid. Mensen met verborgen narcisme verlangen vaak ook juist het tegenovergestelde: complimenten, bevestiging en erkenning. Op afwijzing reageren zij op een meer passief-agressieve manier, met sarcasme, indirecte kritiek of de bekende silent treatment.[10]
Een narcist heeft weinig verantwoordelijkheidsgevoel
Tja, en wat als iets wel degelijk de schuld was van een narcist? Dan zal hij of zij de boel zo weten te verdraaien dat het tóch de schuld van de ander lijkt – of van ‘de wereld’ of ‘de omstandigheden’. Narcisten nemen wat dat betreft geen verantwoordelijkheid en plaatsen zichzelf in de slachtofferrol. Ook doen ze aan gaslighting: ze geven de werkelijkheid zo’n twist dat de ander aan zichzelf gaat twijfelen.[11]
“Gaslighting is typisch voor narcisten: manipuleren, steeds over je grenzen heen gaan en jou dan het gevoel geven dat jíj verkeerd zit.”[12]
Nicole (schuilnaam), die een relatie had met een narcist
Een narcist kan zich niet in een ander verplaatsen
Empathie is narcisten vreemd. Ze zien de wereld vanuit hun eigen perspectief en kunnen niet met een ander meeleven of rekening houden met iemand anders’ gevoelens. Een narcist gaat vooral voor zijn of haar eigen geluk en maakt daarbij in extreme gevallen ook misbruik van anderen.[13]
Een narcist wordt onredelijk snel boos
Ook hun eigen emoties kunnen narcisten moeilijk reguleren. Ze voelen zich al snel aangevallen en worden onredelijk snel boos – over dingen die anderen als onbelangrijk zouden bestempelen. ‘Narcistische woede’ noemen we dit ook wel. In sommige gevallen worden narcisten ook verbaal of fysiek agressief.[14]
Wat is de oorzaak van narcisme?
Dit klinkt allemaal alsof mensen met een narcistische persoonlijkheid in- en inslechte mensen zijn, maar dat is niet zo. Narcisme heeft namelijk wel degelijk een oorzaak, al verschillen de meningen onder onderzoekers over wat die oorzaak precies is. Alhoewel genetische aanleg of erfelijkheid niet wordt uitgesloten, zijn de meeste onderzoekers het erover eens dat narcisme in de kindertijd ontstaat: óf door een gebrek aan aandacht van de ouders, óf juist door overwaardering van de ouders.[15]
Emotionele verwaarlozing
Een kind dat emotioneel wordt verwaarloosd, ontwikkelt wantrouwen, onzekerheid en een gevoel van miskendheid. Dat zorgt op termijn voor een instabiel, kwetsbaar zelfbeeld, dat het kind met allerlei copingmechanismen leert beschermen. Bijvoorbeeld door te besluiten anderen niet meer nodig te hebben, en zichzelf zo de hemel in te prijzen dat ze de pijn van afwijzing of het gebrek aan erkenning niet hoeven te voelen.[16]
Voorwaardelijke overwaardering
Een andere hypothese is dat het juist de overwaardering van ouders is die narcisme veroorzaakt. Of eigenlijk: voorwaardelijke overwaardering: “Overwaarderende ouders vinden het zo belangrijk dat hun kind boven het maaiveld uitsteekt, dat ze een impliciete boodschap geven: als je niet speciaal of bijzonder bent, vind ik je maar niks,” aldus psycholoog Eddie Brummelman van de Universiteit van Amsterdam.[17]
Een tragische, vicieuze cirkel
Duidelijk is in elk geval dat de symptomen van narcisme een dekmantel zijn voor diepgaande gevoelens van eenzaamheid, onmacht, schaamte, onzekerheid en angst voor afwijzing.[18] “De tragiek is dat een narcist anderen juist heel hard nodig heeft,” zegt psychoanalyticus Frans Schalkwijk, auteur van het boek Narcisme.[19] Maar omdat narcisten anderen met hun onevenredige behoefte aan bewondering afstoten, blijven ze uiteindelijk altijd weer alleen achter, wat dat kwetsbare zelfbeeld versterkt. Het is een vicieuze cirkel.[20]
Wat zijn de gevolgen van narcisme?
Het meest in het oog springende gevolg van een narcistische persoonlijkheidsstoornis zijn interpersoonlijke problemen. In eerste instantie heeft vooral de omgeving daar last van. Sociaal psycholoog Keith Campbell definieert de ‘liefdesstijl’ van narcisten bijvoorbeeld als “game-playing love”. Het kenmerkt zich door aantrekken en afstoten, controle willen houden en tegelijkertijd afstand willen nemen, love bombing en vreemdgaan, en vooral geen afhankelijkheid creëren.[21]
Maar alhoewel dat gedrag vooral de ander schaadt, krijgt de narcist zelf vroeg of laat vaak ook te maken met het feit dat hij of zij iedereen afstoot. Narcissus kon er prima mee leven dat hij zichzelf de mooiste vond. Maar het werd uiteindelijk toch echt een probleem toen bleek dat hij daardoor gedoemd was in zijn eentje weg te kwijnen.
Is narcisme te genezen?
Helaas zijn het precies de symptomen van narcisme die ervoor zorgen dat de meeste narcisten geen hulp zoeken – of zich er überhaupt niet van bewust zijn dat ze een probleem hebben. Maar soms arriveert een narcist op een bepaald punt in het leven dat die bewustwording er wel komt. Dat gebeurt bijvoorbeeld als er op een belangrijk vlak in het leven van de narcist (herhaaldelijk) grote problemen ontstaan, bijvoorbeeld op werk, binnen een vriendschap of in een liefdesrelatie. De gevolgen daarvan, zoals angst, somberheid of depressie kunnen de aanleiding zijn dat een narcist zich realiseert dat er iets moet veranderen.[22]
Therapie bij narcisme
Narcisme kan in therapie worden behandeld met behulp van cognitieve gedragstherapie, schematherapie en mentalization-based treatment (een therapievorm ontwikkeld voor de behandeling van een borderline persoonlijkheidsstoornis).[23]
Kun je gelukkig zijn met een narcist?
En dan nu de hamvraag: zit er toekomst in een liefdesrelatie met een narcist? Er zijn online genoeg verhalen te vinden van mensen die jaren in therapie hebben gezeten na het verbreken van een relatie met een narcist. En dat is niet onterecht, want zo’n relatie is emotioneel zwaar. Je geeft meer dan je terugkrijgt, je weet nooit wanneer of waarover je partner boos zal worden, je hebt te maken met jaloezie en gaslighting, ruzies worden nooit goed uitgepraat… Dat je sterk in je schoenen moet staan om dat aan te kunnen is een understatement.
“Je verdient beter. […] Een relatie met een narcist gaat je niet in de koude kleren zitten en het verwerken kost vaak meer tijd dan je denkt.”[24]
Nicole
Gevolgen voor jou als partner
Veel (ex-)partners van mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis hebben last van:[25]
- spanningsklachten: snel overprikkeld raken, vermoeid zijn, altijd op je hoede zijn
- een identiteitscrisis: zelftwijfel, vervreemd raken van jezelf, niet meer weten wie je zelf bent
- schuldgevoelens: denken dat het aan jou ligt, jezelf de schuld geven, niet voor jezelf durven kiezen
- afhankelijkheid: gebrek aan autonomie, lage eigenwaarde, weinig zelfvertrouwen
Relatie met een narcist een kans geven
Het belangrijkste wat je moet doen als je een relatie hebt met een narcist is bij jezelf nagaan wat jij wilt. Narcisme bestaat op een spectrum en alhoewel je goed op je hoede moet zijn dat je jezelf niet in de relatie verliest, hoef je het ook niet bij het eerste narcistische trekje van je partner op ’n hollen te zetten. Waar ligt de grens? Besluit je de relatie een kans te geven, dan kunnen de volgende vijf tips helpen de relatie gezond te houden:[26]
- Accepteer volledig dat je je partner niet kunt veranderen. What you see is what you get. En je kunt je partner ook niet meeslepen naar therapie als hij of zij daar zelf niet open voor staat. (Zelf kun je wel voor therapeutische ondersteuning kiezen!)
- Doe je huiswerk. Als je begrijpt waar narcisme vandaan komt, vat je het gedrag van je partner minder persoonlijk op.
- Spreek je duidelijk uit. Vaagheid geeft de meeste narcisten een onveilig gevoel en dat zorgt vaak voor een tegenreactie. Wees daarom duidelijk over je grenzen (maar spreek ze wel op een liefdevolle manier uit) en laat je partner daar ook niet overheen gaan.
- Speel het spelletje waar je kunt gewoon mee. Geef je partner bewust dat extra compliment en bekritiseer hem of haar liever niet publiekelijk. Het zijn kleine dingen die jou weinig moeite kosten en voor je partner heel belangrijk zijn.
- Vertrouw op je intuïtie. Heb je een gek onderbuikgevoel of slaat de twijfel toe? Wuif die gevoelens niet weg, praat het gedrag van je partner niet goed, en neem een goede vriend(in) of professionele therapeut in vertrouwen voor een buitenstaandersperspectief.
Online hulp bij narcisme
Heb jij op wat voor manier dan ook te maken met narcisme en lijdt je daar emotioneel onder? De online psychologen en relatietherapeuten van Psycholoog op Afstand kunnen je helpen – wat jouw hulpvraag ook is. En dat op een laagdrempelige wijze online, waar en wanneer jij wilt, zonder wachtlijst. Neem hieronder contact met ons op!
Bronnen
[1] Talsma, D. (14 februari 2023). ‘Beter dan de rest: er zit een narcist in ons allemaal’. Univers. Via: universonline.nl.
[2] Lucieer, M. (26 augustus 2022). ‘Steeds meer narcisten: “Vooral mannen, maar vrouwen bezig aan een inhaalslag”. RTL Nieuws. Via: rtlnieuws.nl. Zie ook: Derksen, J.J.L. (2009). Het narcistisch ideaal. Opvoeden in een tijd van zelfverheerlijking; Derksen, J.J.L. (2007). Zijn wij wel narcistisch genoeg? Het ontstaan van onze lentecultuur.
[3] Huiberts, A. (24 juni 2020). ‘Op eenzame hoogte’. EOS Wetenschap. Via: eoswetenschap.eu.
[4] American Psychiatric Association. (2013). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (5e editie).
[5] Huiberts (2020).
[6] Lucieer (2022); Huiberts (2020); Psychologie Magazine. (z.d.). ‘Narcisme’. Psychologie Magazine. Via: psychologiemagazine.nl.
[7] Huiberts (2020); Psychologie Magazine. (z.d.).
[8] Psyned. (2 juni 2023). ‘Wat is narcisme en wat zijn de kenmerken?’ Psyned. Via: psyned.nl; Psychologie Magazine. (z.d.).
[9] Lucieer (2022); Huiberts (2020); Psychologie Magazine. (z.d.).
[10] Psyned (2023); Lucieer (2022).
[11] Psyned (2023).
[12] Broekman, A. (19 november 2021). ‘Nicole wil nooit meer ’n narcist: “Wanhopig probeerde ik de ideale vriendin te zijn”. RTL Nieuws. Via: rtlnieuws.nl.
[13] Psyned (2023); Lucieer (2022); Psychologie Magazine (z.d.).
[14] Lucieer (2022); Huiberts (2020).
[15] Psychologie Magazine (z.d.); Appelo, M. (2013). Een spiegel voor narcisten.
[16] Huiberts (2020); Schalkwijk, F. (2028). Narcisme; Psychologie Magazine (z.d.).
[17] Huiberts (2020).
[18] Psyned (2023).
[19] Huiberts (2020).
[20] Appelo (2013); Psychologie Magazine (z.d.).
[21] Psychologie Magazine (z.d.).
[22] Psyned (2023); Psychologie Magazine (z.d.).
[23] Psyned (2023).
[24] Broekman (2021).
[25] Psyned (2023).
[26] Psyned (2023); Psychologie Magazine (z.d.).
